1.अधोलिखित गद्यांश का ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें
श्रवणकुमारः श्रद्धया पितरी सेवते स्म। दुर्भाग्यात् पितरौ नेत्राभ्याम् अन्धौ अभवत्। श्रवणकुमारः अन्धौ पितरौ यथाकालम् भोजनादिकं यक्षति स्म। तयोः सुखाय च सततं यतते स्म। एकदा श्रवणकुमारस्य माता तमवदत्- “पुत्र आवां नेत्राभ्याम् अन्धौ स्वः। आवां तीर्थयात्रायै गन्तुमिच्छावः। केन प्रकारेण आवयोः इच्छायाः पूर्तिः भविष्यति।” श्रवणोऽवदत् “मातः ! अलं चिन्तया। अधुना अहं युवकोऽस्मि। एकां विहङ्गिकां रचयिष्यामि। एकतः भवतीं द्वितीयतः चपितरमुपवेशयिष्यामि। विहङ्गिकां च स्कन्धाभ्यामुत्थापयिष्यामि। एवं च भवतोः तीर्थयात्रा भविष्यति।
(क) एकपदेन उत्तरत
(1) कः पितरौ सेवते स्म?
(ii) पितरौ काभ्याम् अन्धौ अभवत् ?
(iii) अधुना श्रवणकुमारः कीदृशः अस्ति?
(iv) श्रवणकुमारः पितरी कथं भोजनादिकं यक्षति स्म?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(1) एकदा श्रवणकुमारस्य माता तं किम् अवदत् ?
(ii) ‘मातः ! अलं चिन्तया!’ कः कां कथितवान्?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें:
(i) ‘निरन्तरम्’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम् अस्ति ?
(ii) ‘अस्मि’ क्रियापदस्य कर्तृ पदं गद्यांशे किम् ?
(iii) ‘केन प्रकारेण’ इत्यत्र विशेषणं पदं किम्?
(iv) ‘वृद्धः’ इति पदस्य विलोम पदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(घ) अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकं लिखत।
2.अधोलिखितं गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
अस्ति अरण्ये कश्चित् शृगालः स्वेच्छाया नगरोपान्ते भ्राम्यन् नीलभाण्डे पि ततः। पश्चाद् उत्थातुम् असमर्थः प्रातः आत्मानं मृतवत् संदर्थ्य स्थितः। अथ नीली-भाण्डस्वामिना मृत इति ज्ञात्वा तस्मात् समुत्थाय दूरे नीत्वा अपसारितः।
अथ स मृगः पलायितः।
(क) एकपदेन उत्तरत-
(1) नीलभाण्डे कः पतितः?
(ii) कः मृतवत् संदश्य स्थितः?
(iii) शृगालः कुत्र अस्ति?
(iv) कः समुत्थाय पलायितः?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(1) पश्चाद् उत्थातुं कः असमर्थः आसीत् ?
(ii) ‘मृतवत्’ इति ज्ञात्वा केन अपसारितः?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें :
(i) ‘अरण्ये’ इति पदे का विभक्ति?
(ii) ‘अथ’ इति शब्दः किमस्ति ?
(iii) ‘ज्ञात्वा’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(iv) ‘नगरोपान्ते’ इति शब्दस्य सन्धि विच्छेदं कुरुत।
3.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उना निर्देशानुसार दें
अस्ति मन्दरनाम्नि पर्वते दुर्दान्तो नाम सिंहः। स च सर्वदा पशूनां वधं कुर्वन् आस्ते। ‘ततः सर्वैः पशुभिः मिलित्वा स सिंहो विज्ञप्तः- मृगेन्द्र किमर्थमेकदा बहुपशुघातः क्रियते?
(क) एकपदेन उत्तरत-
(i) दुर्दान्तो नाम कः आसीत् ?
(ii) सः केषां वधं करोतिस्म?
(iii) सिंहः कैः विज्ञप्तः?
(iv) सिंहं कुत्र वसतिस्म?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) दुर्दान्तो नाम सिंहः कुत्र आसीत्?.
(ii) सर्वदा पशूनां वधं कः कुर्वन् आस्ते ?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें :
(i) ‘पर्वते’ इति पदे का विभक्तिः?
(ii) ‘सर्वदा’ किमस्ति ?
(iii) ‘मिलित्वा’ इत्यत्र कः प्रत्ययः?
(iv) ‘अस्ति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम् ?
(घ) अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकम् लिखत।
4.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
ततः पश्चादस्तंगते भगवति मरीचमालिनि तौ मृगस्य वासभूमि गतौ। तत्र चम्पकवृक्षशाखायां सुबुद्धिनामा काको मृगस्य चिरमित्रं निवसतिस्म। तौ दृष्ट्वा काकोऽवदत् सखे चित्राङ्ग। कोऽपि द्वितीयः? मृगो ब्रूते जम्बकोऽयम्, अस्मत्संख्य मिच्छन् समायातः। काको ब्रूते मित्र। अकस्मादागन्तुकेन सह मैत्री न युक्ता।
(क) एकपदेन उत्तरत-
(1) काकः कुत्रवसतिस्म?
(ii) काकस्य किम् नाम अस्ति?
(iii) कः बूते जम्बूकोऽयम् ?
(iv) केन सह मैत्री न युक्तां ?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) काकः कस्य मित्रम् अस्ति ?
(ii) अकस्मादागन्तुकेन सह का न युक्ता?
निर्देशानुसार उत्तर दें:
(1) ‘पश्चादस्तंगते’ इतिपदस्य संधि विच्छेदः विधेयः
(ii) ‘भगवति’ इति शब्दे का विभक्तिः?
(iii) ‘दृष्टवा’ इत्यत्र कः प्रत्ययः?
(1) ‘निवसतिस्म’ इति क्रियायाः कत्तृपदं लिखत।
(घ) प्रस्तुत गद्यांशस्य समुचितशीर्षकं लिखत।
5.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
अस्ति दक्षिणात्ये जनपदे महिलारोप्य नाम नगरम्। तत्रासीत् शास्त्रपारङ्गतो महादानी राजा अमर शक्तिर्नाम। तस्य त्रयः परमदुर्मेधसः पुत्रा आसन्। राजा तान् शास्त्रविमुखान् अवलोक्य सचिवानाहूय प्रोवाच ‘भोः। ममैतेषां पुत्राणां यथा बुद्धिप्रकाशो भवति तथा कोप्युपायोऽनुष्ठीयताम्। तत्रैकः सचिवः उवाच ‘देव! अस्ति विष्णु शर्मा नाम ब्राह्मणः सकलशास्त्र पारङ्गतः। स नूनं एतान् द्राक् प्रबुद्धान् करिष्यति। राजा विष्णुशर्माणम् आहूय स्वपुत्रान् तस्मै समर्पयामास। विष्णुशर्मा ‘पञ्चतन्त्रम्’ नाम ग्रंथं रचयित्वा तान् राजकुमारान् पाठितवान्। तेऽपि तमधीत्य मासषट्केनैव नीतिशास्त्रज्ञाः जाताः। तदा प्रभृतिः पञ्चतंत्रम् बालावबोधनार्थं भूतले प्रवृतम्।
(क) एकपदेन उत्तरत-
(i) दक्षिणात्ये जनपदे किं नाम नगरम् अस्ति ?
(ii) राज्ञः अमरशक्तेः कति पुत्राः आसन् ?
(iii) सकलशास्त्र पारङ्गतः ब्राह्मणः कः आसीत्?
(iv) राजा कन् आहूय प्रोवाच?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(1) तत्रैकः सचिवः किमं उवाच?
(11) विष्णुशर्मा राजकुमासन् अध्यापयितुं किं कृतवान?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें:
(i) ‘करिष्यति’ क्रिया पदस्य कर्त्तापदं किम् ?
(ii) ‘राजा अमरशक्तिः’ इत्यत्र विशेषणंपदम् किम्?
(iii) ‘प्रोवाच’ पदस्य समानार्थक पदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(iv) ‘यथा’ अव्ययपदस्य विलोमपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(घ) अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।
6.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्तों के उत्तर
निर्देशानुसार दें-
ग्रामीणाः दैनिकावश्यकतानां पूर्ति तु ग्रामादेव कुर्वन्ति। चणकान्, गोधूमान्, तण्डुलान्, शर्कराः, द्विदलान्, शाकान्, वस्त्राणि च ग्रामादेव लभन्ते। कर्गद-पु. स्तिकानि तु समीपस्थं नगरं गत्वा एव क्रीणन्ति। उत्पादितम् अधिकम् अन्नं विक्रेतुं समीपस्थां मण्डीं नयन्ति। यदि ग्रामे विद्यालयः नास्ति तदा ग्रामवासिनः स्वबालान् पठनाय नगरेषु प्रेषयन्ति । चित्रपटादिदर्शनार्थम् अपि ग्रामीणाः नगरं गच्छन्ति।
(1) एकपदेन उत्तरत
(क) ग्रामीणाः दैनिकावश्यकतानां पूर्ति कुतः कुर्वन्ति?
(ख) ग्रामीणाः किमर्थं नगरं गच्छन्ति ?
(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) ग्रामीणाः नगरं गत्वा किं क्रीणन्ति?
(ख) ग्रामीणाः समीपस्थां मण्डी किं नयन्ति ?
(III) अस्य गद्यांशस्य एकं समुचितं शीर्षकं लिखत।
7.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
भाषाविज्ञानस्य सम्यक् ज्ञानार्थं संस्कृतस्य ज्ञानम् अनिवार्यम् अस्ति। काव्यशास्त्रस्य नाट्यशास्त्रस्य च अपि विवेचनं संस्कृतस्य ज्ञानं विना न कोऽपि कर्तुं शक्नोति। भारतीय पुरातत्त्वस्य छात्राणां कृते तु संस्कृतस्य ज्ञानम् अपरिहार्यं वर्तते। प्राच्यभारोपीय भाषाणां सम्यक्परिपालनाय संस्कृतस्य ज्ञानम् अत्यावश्यकं वर्तते। भारतीयधर्मस्य, संस्कृतेः तत्त्वज्ञानस्य च परिशीलनार्थ संस्कृतम् एव एकः आधार अस्ति।
(1) एकपदेन उत्तरत-
(ख) भारतीयधर्मस्य परिशीलनार्थम् एकः एव आधारः किम् अस्ति ?
क) भारतीय पुरातत्त्वस्य छात्राणां कृते संस्कृतस्य ज्ञानं किं वर्तते ?
(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) कोऽपि संस्कृतस्य ज्ञानं बिना किं कर्तुं न शक्नोति ?
(ख) कथं संस्कृतस्य ज्ञानम् अत्यावश्यकं वर्तते
?(III) अस्य गद्यांशस्य एकं समुचितं शीर्षकं लिखत।
8.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
संस्कृतशिक्षायां प्रथमाबाधा तावदियं यत् अस्यां शिक्षार्थिनां प्रायेणाभाव एव वर्तते। संस्कृतशिक्षाक्षेत्रे वर्तमानस्य शिक्षार्थिनाम् अभावस्य यदा कारणमन्विष्यते, तदा अस्माकम् एष एव निष्कर्षः यत् सम्प्रति शिक्षायाः उद्देश्यमेव लोकैरेतात् स्वीकृतं यत् विविधोपभोग साधनानाम् अभिवृद्धये धनार्जनस्य सामर्थ्यं प्राप्येत्। तच्च संस्कृतशिक्षापेक्षया इतरशिक्षाभिः इदानीम् अनायासेन स्वल्पायासेन वा भवितुं शक्नोति । 1202/A1
(क)क्षार्थिनाम् अभावः कस्यां प्रथमाबाधा अस्ति?
(ख) शिक्षार्थिनाम् अभावस्य किमन्विष्यते ?
(II) पूर्णवाक्येन, उत्तरत
(क) लोकैः शिक्षायाः उद्देश्यं किं स्वीकृतम् ?
(ख) अनायासेन स्वल्पायासेन वा धनार्जनं कैः भवितुं शक्नोति ?
9.अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
अथ निरन्तरं वर्धमानेन प्रदूषणेन मानवजातिः विविधैः रोगैः आक्रान्ता दृश्यते। वैज्ञानिकाः अस्याः प्रदूषणसमस्यायाः समाधाने दिवानिशं प्रयतन्ते किन्तु यावद् देशस्य जनता पर्यावरणस्य रक्षणे कृतसंकल्पा न भविष्यति, तावद् इयं समस्या तथैव स्थास्यति। जनैः सम्यग् ज्ञातव्यं यत् पर्यावरणस्य रक्षणे एव अस्माकं रक्षणं भविष्यति। एतदर्थं स्थाने स्थाने वृक्षाः रोपणीयाः। वनानां छेदनं रोद्धव्यम्। पवनः शुद्धः भवेत् एतदर्थं प्रयत्नः करणीयः।
(1) एकपदेन उत्तरत-
(क) पर्या
वरणस्य रक्षणे केषां रक्षणं भविष्यति ?
(ख) स्थाने-स्थाने के रोपणीयाः?
(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) पर्यावरणस्य रक्षणार्थ जने कि कर्तव्यम् ?
(ख) जनैः सम्यक् किं ज्ञातव्यम् ?
(III) अस्य गद्यांशस्य एकं समुचितं शीर्षकं
लिखत।
बिहार बोर्ड हिंदी महत्वपूर्ण प्रश्न उतर देखें।
