1. अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दे।
अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें आतंकवादः आधुनिक विश्वस्य गुरुतमा समस्या अस्ति। संसारस्य प्रत्येक
देशः आतंकवादेन येन-केन प्रकारेण पीडितः अस्ति। आतंकवादः विनाशस्य सा लीला या विश्वं ग्रसितुम् तत्परा अस्ति। आतंकवादेन विश्वस्य अनेकानि क्षेत्राणि रक्त लिप्तानि सन्ति। अनेन अनेके निर्दोषाः जनाः प्राणान् अत्यजन्। महिलाः विधवाः जाताः बालाश्च अनाथाः अभवन्। सर्वशक्तिमान अमेरिका देशोऽपि अनेन संतप्तः अस्ति। भारतं तु आतंकवादेन अनेकैः वर्षेः पीडितः वर्त्तते। आतंकवादे तु ते एव जनाः सम्मिलिताः सन्ति ये स्वार्थ पुर्तिम् कर्तुम् इच्छन्ति। संसारे च अशान्तेः वातावरणम् द्रष्टुम् कामयन्ते। शानेच्छुकैः देशैः आतंकवादस्य राक्षसस्य विनाशाय मिलित्वा एव प्रयत्नाः समाधेयाः अन्यथा
एषा समस्या सुरसामुखम् इव प्रतिदिनं वृद्धि यास्यति।।”
(क) एकपदेन उत्तरत-
(i) आतंकवादः कस्य, समस्या?
(ii) आतंकवादः कस्य लीला?
(iii) कः आतंकवादेन अनेकैः वर्षेः पीडितः?
(iv) एषा समस्या किम् इव वृद्धिं यास्यति ?
(v) कीदृशैः देशैः मिलित्वा आंतकवादस्य विनाशाय प्रयत्नाः समाधियाः?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) आतंकवादेन विश्वस्य अनेकानि क्षेत्राणि कीदृशानि सन्ति ?
(ii) आतंकवादे कीदृशाः जनाः सम्मिलिताः?
(iii) आतंकवादः किम् अस्ति ?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें :
(1) ‘शान्तीच्छुकै’ पदस्य सन्धिविच्छेदं कुरुत।
(ii) ‘मिलित्वा’ पदे कः प्रत्ययः?
(iii) ‘अत्यजत्’ इति पदे कः लकारः?
(iv) “अनेकैः वर्षेः” इति पदयोः किम् विशेषणम् ? (घ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उचितं शीर्षकं यच्छत।
2. अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
कश्मिरिच
चसमुद्रत
भक्षितानि
(ক) শুরু
एकदा राजकुमार सिद्धार्थः विहरार्थम् उपवने गतः। सहसा क्रन्दन-ध्वनि श्रुत्वा सः इतस्ततः अपश्यत्। वाणेन् वृद्धः एकः हंसः भूमौ पतितः आसीत्। एतद् दृष्ट्वा सिद्धार्थस्य चितं करुणया व्याकुलः जातम्। स घावित्वा हंसस्य शरीरत् वाणं निष्कास्य तम् अङ्क आधारय। अत्रान्तरे देवदत्तः धावन् तत्र प्राप्तः। सिद्धार्थस्य हस्ते हंसं दृष्ट्वा स उच्चैः अवदत् “सिद्धार्थ। एषः मम हंसः। मया वाणेन निपातितः। अतः महाम् देहि।” सिद्धार्थः दृढतया अवदत् अहं न दास्यामि। अहं अस्य रक्षकः अस्मि।” तदा तौ विवादं कुर्वन्तौ राजसभां गतौ। राजा सर्वं वृत्तान्तम् आकर्ण्य आदिशत्-“यस्य पाश्वं हंसः आगमिष्यति तस्यै भविष्यति।” हंसः सिद्धार्थस्य समीपं गतवान् ।
सत्यमिदम्” भक्षकात् रक्षकः श्रेयान्।”
(क) एकपदेन उत्तरत-
(1) कः भूमौ पतितः?
(ii) हंसः कस्य समीपं गतवान् ?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(1) सिद्धार्थः किं कृत्वा हंसम् अङ्के आधारयत्?
(ii) हंसस्य रक्षकः कः आसीत् ?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें :
नीचे लिखे शब्दों के समान अर्थ वाले पद चुनकर लिखें :
(i) यथाः देहात् शरीरत्
श्रुत्वा .. पाश्र्वे।
(ii) अस्मिन् अनुच्छेदे रक्षकः (उपरोक्त अनुच्छेद) में ‘रक्षक’ पद किस विलोम पद के लिए प्रयुक्त हुआ है?
(iii) ‘राजकुमारः सिद्धार्थः’ अत्र किं विशेषण पदं?
(iv) “मया वाणेन निपातितः। अतः मह्यम देहि।” अस्मिन् वाक्ये ‘मह्यम’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्
(च) अस्याः कथायाः समुचितं शीर्षक लिखत।
3. अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें-
कश्मिंश्चित् सरोवरे भारुण्ड नामा पक्षी एकोदरः पृथग्ग्रीवः प्रतिवसति स्म। तेन च समुद्रतीरे परिभ्रमता किंचित् फलममृतकल्पं तरंगक्षिप्तं सम्प्राप्तम्। सोऽपि भक्षयन्निदमाह-अहो बहूनि मयाऽमृत प्रायाणि समुद्र कल्लोलाइतानि फलानि भक्षितानि। परमऽपूर्वोऽस्यास्वादः।
(क) एकपदेन उत्तरत-
(1) भारुण्ड पक्षी कुत्र प्रतिवसति स्म ?
(1) समुद्रतीरे परिभ्रमता तेन कीदृशं फलं प्राप्तम् ?
(iii) एकोदरः पृथग्ग्रीवः कः आसीत्?
(iv) फलस्य स्वादः कीदृशः आसीत्?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(1) भारुण्ड पक्षी कीदृशः आसीत्?
(ii) तरंगक्षिप्तम् किं सम्प्राप्तम् ?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें:
(i) ‘एकोदरः’ पदस्य संधि-विच्छेदं कुरुत।
(ii) ‘भक्षयन्’ पदे कः प्रत्ययः ?
(iii) ‘फलानि’ इति पदे का विभक्ति?
(iv) ‘अपूर्वोऽस्यास्वादः’ इति पदे विशेषणं किम्?
(घ) अस्मिन् अनुच्छेदे कस्य वर्णनम् अस्ति ?
4. अलिखित गया कानपूर्वक करके नहर
निर्देशानुसार दे।
वाल्मीकिः संस्कृतभाषायाः आदिकविः कथ्यते। पूर्वमस्य नाम रत्नाकरः आसीत्। अयं दस्युकर्मणा स्वजीवन निर्वाहमकरोत्। एकदा ऋषयः हस्ते आपतन्। एष धनमयाचत्। तेऽवदनम् किमेतस्मिन् पापकर्मणि तव परिवा. रस्य सदस्याः फलस्यापि सहभागिनः भविष्यन्ति? अयं तान् रुज्जुभिः बवा स्वगृहमगच्छत् अपृच्छत् च परिवार सदस्यान् तमेव प्रश्नम्। तेऽवदन् अस्माकं परिपालनं तव कर्त्तव्यम्। न वयं पापे सहभागिनः। एतेनास्य ज्ञानचक्षुषी उन्मीलिते। यदा ऋष्याज्ञया सः राम नाम अजपत्। तदाऽयं वल्मीकैः परिवृतः अभवत्, वाल्मीकिः इति नाम्ना च प्रख्यातः अभवत्।
(क) एकपदेन उत
(1) कः दस्युकर्मण स्वजीवनस्य निर्वाह करोस्ति स्म?
रत्नाकरस्य हस्ते के अपतन् ?
(ii) संस्कृतभाषायाः आदिकविः कः कथ्यते?
(D) अस्माकं पालनं तव कर्तव्यम् इति केन उक्तम्?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
।।। कः रामनाममंत्रम् अग्रहीत्?
(B) कस्य नेत्रे कथं च उन्मीलिते?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दे
(1) ‘तान्’ इति सर्वनाम पदं गद्यांशे केभ्यः प्रयुक्तम्?
(ⅲ) ‘तेऽवदन्’ इत्यस्य पदस्य संधि-विच्छेद कृत्वा लिख
(ii) ‘नाम्ना’ इति पदे का विभक्ति?
(iv) एकस्मिन् काले इति कृतं गद्यांशे कः अव्ययः प्रयुक्तः?
(घ) अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षक लिखत।
5. अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर। निर्देशानुसार दें-
जनाः प्रायः स्वार्थरताः सन्ति। स्वोदरपूत्यै एव अहर्निशम्, यतन्ते। परेषाम् उपकाराय धनं ते न वितरन्ति। परं प्रकृति सततं परोपकररताः तरवः अस्मभ्यं फलानि छायां च यच्छन्ति। मेधाः सरित् च जलं दत्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति। मेधाः स्वयं क्षारं जलं पीत्वा पृथिव्यै अमृततृल्यं मधुरजले वर्षन्ति। गावः तृणानि अपि खादित्वा अस्मभ्यं श्वेतं मधुरं दुग्धं ददति। इत्थं वयं पश्यामः। यत् मानवम् अतिरिच्यप्रकृतेः सर्वे पदार्था उपकाराय एव दृढ़ संकल्पाः सन्ति। केवलं विरलाः सत्पुरुषा एव परोपकारार्थम् जीवन्ति। सतां सम्पत्तिः अपि परेषां दुःख निवारणाय एव। लोककल्याणाय ते सर्वस्वम् अर्पयन्ति। यदि सर्व मानवाः परोपकारिणः स्युः तर्हि धरा सुखसमृद्धि वैभवपूर्णा भवेत्। सत्यम् उक्तम् परोपकाराय हि सतां विभूतयः।
(क) एकपदेन उत्तरत
(1) प्राचीनजनाः कीदृशाः सन्ति?
(ii) प्रकृति सततं कीदृशी?
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(1) यदि सर्वे मानवाः परोपकारिणः स्यु तर्हि कि भवेत् ?
(ii) मेघाः किं पीत्वा पृथिव्यै मधुरजलं वर्षन्ति?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें:
(1) ते सर्वस्वं समर्पयन्ति अत्र ‘ते’ इति सर्वनामपदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
(ii) ‘सत्पुरुषा’ अस्य विशेषणं किम् ?
( iii) ‘अपकुर्वन्ति’ अस्य विलोम पदं किम् ?
(iv) ‘इत्थं वयं पश्यामः’ अत्र कर्तृपदं किम् ?
(घ) अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।
6. अधोलिखित गद्यांश को ध्यानपूर्वक पड़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें।
देवेषु कः प्रथमः पूज्यः इति देवसभार्या विवादस्य विषयः आसीत्। सर्व देवाः कोलाहलं कुर्वन्ति-” अहं प्रथमः पूज्यः। अहं प्रथमः पूज्यः।” तत्र निर्णयस्य न कश्चित् मार्गः आसीत्। तदा सर्वे देवाः विष्णु मध्यस्थ मत्वा विष्णुलोकम् अगच्छन्। देवानां निश्चयः आसीत् “भगवान् विष्णुः यं श्रेष्ठं घोषयिष्यति तस्य एव पूजा अग्रे भविष्यति।” देवानां विवाद विषयं श्रुत्वा विष्णुः अवदत् “यः स्वल्पतमेन कालेन वारत्रयं पृथिव्याः प्रदक्षिणां करिष्यति तस्य देवस्य
अग्रे पूजा भविष्यति।”
(क) एकपदेन उनर
(1) देवेषु कः प्रथमः पूज्यः इति कुत्र विवादस्य विषयः आसीत्?
(।।) सर्वे देवाः कं मध्यस्थं मत्वा विष्णुलोकम् अगच्छन्?
(iii) केषां विवादं श्रुत्वा विष्णुः अवदत् ?
(iv) ‘अहं प्रथमः पूज्यः। अहं प्रथमः पूज्यः’ इत्यर्थं के कोलाहलं
कुर्वन्ति?
(ख) पूर्णवाक्येन उचरत-
(1) देवानां कः निश्चयः आसीत् ?
(ii) विष्णुः किम् अवदत् ?
(ग) निर्देशानुसार उत्तर दें।
(1) ‘प्रथमः पूज्यः इत्यत्र किं विशेषणपदम् अस्ति ?
(ii) ‘कुर्वन्ति’ क्रियायाः कर्तृपदं किम् अस्ति गद्यांशे?
(iii) ‘समयेन’ इत्यर्थे अत्र कः शब्दः प्रयुक्तः वत्र्त्तते?
(i)’दानवाः’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशे कि विद्यते?
(घ) अस्य गद्यांशस्य कृते एकं समुचितं शीर्षकं लिखत।
